ایران در رقابت "فرهنگ ملل" چه سهمی دارد؟/المپیک فرهنگی - معماری 2015 میلان و یادآوری یک رخداد تلخ

پایگاه اطلاع‌رسانی رسمی نمایشگاه نوشت: "تاریخ ایران بسیارغنی و جالب است ولی غرفه ایران، کسل‌کننده و خجالت‌آور بود". نگاه سطحی به معماری و توجه افراط‌گونه به فرم و غفلت از محتوا و کاربری و عدم بهره‌گیری از مصالح مناسب موجب شد غرفه ایران بیشتر به قلعه نظامی شبیه باشد

گروه فرهگی مشرق - نمایشگاه بین المللی اکسپو(Expo) رویدادی است که هر 5 سال یکبار و هر بار در کشوری متفاوت برگزار می شود. اهمیت این نمایشگاه و جوانب آن برای کشورهای جهان آنچنان ارزشمند است که نام المپیک فرهنگ ملل را برای آن انتخاب کرده اند.

این نمایشگاه صحنه ای است برای نمایش دستاوردهای اجتماعی، اقتصادی،علمی و پیشینه فرهنگی و دورنمای توسعه کشورها. در حقیقت کشورهای شرکت کننده در اکسپو می بایست گذشته، حال و آینده‌ی خود را آنگونه که شایسته ملتشان است به نمایش بگذارند.نخستین نمایشگاه اکسپو در سال ۱۸۵۱ میلادی به‌مدت شش ماه در هاید پارک لندن برگزار شد و تا کنون حدود 60 اکسپو در ۲۴ شهر برگزار. شده است. میزبانی نمایشگاه اکسپو برای توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور میزبان و تبادلات و همکاری های بین المللی بسیار مفید است. از این رو، تمام کشورهای عضو "دفتر نمایشگاه های بین المللی" (BIE) مایلند میزبانی این نمایشگاه را به عهده بگیرد. "شرکت سهامی نمایشگاه‌های بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران" ازسال 1381 به نمایندگی از ایران به عضویت BIE درآمده است و سازماندهی حضور در اکسپوها را برعهده دارد.

غرفه ایران در نمایشگاه اکسپوی 2010 میلان. سایت رسمی نمایشگاه در گزارشی اعلام کرد: "تاریخ ایران بسیار غنی و جالب است، ولیکن غرفه ایران، کسل کننده و خجالت‌آور بود".

اولین حضور ایران در اکسپو با دستور امیرکبیر

اکنون نزدیک به دو قرن از حضور کشورمان در اولین اکسپوی بین المللی معماری در لندن، که با دستور میرزا تقی خان امیرکبیر صورت گرفت، می گذرد. ایران علاوه بر حضور در اولین اکسپو، در چندین اکسپو پیش از انقلاب و اکسپوهای 1993 کره جنوبی، 1998 پرتغال، 2000 آلمان، 2005 ژاپن و 2010 شانگهای چین پس از انقلاب اسلامی حضور داشته است. غرفه‌های نمایشگاه‌های اکسپو براساس موضوع‌هایی خاص(انتخاب یک شعار با دو هدف، فرهنگ سازی بین المللی و رقابت کشورها جهت نمایش دستاوردهای ملی مرتبط با این شعار) برپا می‌شوند تا تفسیر کشور مربوط را از آن موضوع نشان دهند. این موضوع درواقع تِمِ مشترک هر دوره از نمایشگاه است که قبلا پیشنهاد شده و در اجلاس به تصویب رسیده است. برای نمونه، موضوع «آب» در اکسپوی 1998 لیسبون (پرتغال)، «انسان، طبیعت و تکنولوژی» در اکسپوی 2000 هانوفر (آلمان)، «خرد طبیعت» در اکسپوی 2005 آیچی (ژاپن) و «شهر بهتر، زندگی بهتر» در اکسپوی 2010 شانگهای (چین) مطرح بوده که جمهوری اسلامی ایران نیز در آن‌ها حضور داشته است. اکسپوی سال 2015 میلان با شعار "تغذیه زمین، انرژی برای حیات" قرار است مفهومی جدید از رویدادها و میراثی که اکسپوها به جای می گذارند ارائه دهد.

این نمایشگاه از تاریخ 10 اردیبهشت ماه تا 4 آبان ماه سال 1394 برگزار خواهد شد و کشورهای مختلف از مدت ها قبل مقدمات حضور خود را تدارک دیده اند. با توجه به تجربیات تلخ دوره های پیشین و علی الخصوص اکسپوی 2010 شانگهای، به آسیب شناسی این رویداد و جایگاه ایران در آن می پردازیم.

اکسپوی 2010 شانگهای: سهل انگاری مجریان ایرانی نمایشگاه و جسارت میزبان؛واگذاری زمین ایران به رژیم صهیونیستی و همسایگی با ماکائو

بعد از پایان اکسپوی 2005 ژاپن، بنا به در خواست کشورهای عضو ، فضایی در سایت شانگهای محل برگزاری اکسپوی 2010 در اختیار تمام متقاضیان قرار گرفت که این فضا به ایران هم اختصاص یافت اما بر خلاف سایر کشورها که از همان زمان شروع به برنامه ریزی و ساخت سایت کردند، شرکت سهامی نمایشگاه های بین المللی ایران اقدامی در این زمینه انجام نداد و با پایان یافتن مدت مقرر برای آغاز فعالیت در سایت اختصاص یافته ، این زمین به اسرائیل واگذار شد و مکان جایگزینی به ایران معرفی شد که باز هم به دلیل تعلل ایران به کشور دیگری اختصاص یافت؛ در نهایت پیمانکار UFI (اتحادیه نمایشگاههای بین الملل) اقدام به ساخت یک فضای نمایشگای ساده به شکل سوله به مساحت 2 هزار متر مربع برای ایران کرد.بنابراین ایران از میان پنج منطقه معین سایت اکسپو ،در منطقه B و در همسایگی پاویون کشورهایی چون هنگ کنک ،هندوستان، ژاپن، قزاقستان، لبنان، ماکائو، مراکش، عمان،پاکستان، قطر، کره شمالی، سریلانکا، تایوان، ترکمنستان، امارات متحده عربی و ویتنام قرار داده شد. در سایت 528 هکتاری نمایشگاه، غرفه ایران در آخرین قطعه زمین و به دور از محورهای اصلی محوطه و در کنار فضاهای خدماتی تعبیه شده بود.در شرقِ غرفه ایران، غرفه کره شمالی و در غرب، غرفه لبنان قرار داشت.
اولین بازدید هیئت ایرانی از دهکده نمایشگاه شانگهای زمانی بود که احداث غرفه های سایر کشورها به پیشرفت 50 درصدی رسیده بود
تنها هشت ماه به زمان آغاز به کار اکسپو، مذاکرات اولیه با تیم طراحی برای تدارک طراحی داخلی و پوسته بیرونی روی سوله صورت گرفت و یک ماه بعد اولین بازدید از سایت انجام شد(زمانیکه اکثر غرفه ها تقریباً به پیشرفت پنجاه درصدی رسیده بود). از آنجایی که کمیته های پنج گانه ایران با حضور نمایندگانی از اتاق بازرگانی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و دیگر سازمان های مرتبط، مسئول بررسی محتوای قابل ارائه در سایت ایران بودند، طرح ارائه شده اولیه که با ایده "پرواز بر روی چهار باغ " بود و زمان زیادی صرف طراحی آن شده بود به طور کامل تغییر کرد و به دلیل عدم وضوح خواسته کمیته ها با تلاش شبانه روزی تیم طراحی، 9 طرح دیگر در طول یک ماه ارائه شد که در نهایت طرح "پل خواجوی اصفهان" به تصویب نهایی رسید.

طراحی این غرفه متعلق به یک شرکت ایرانی(برنده مناقصه که شرکتی فعال در زمینه غرفه سازی نمایشگاهی و صرفا متخصص طراحی صنعتی بود) بود که بر روی سازه از قبل ساخته شده توسط شرکت چینی «Shanghai Art-Designing Corp.» اجرا شد. در پروژه های ملی دیگر کشورهای دنیا، رسم بر این است که طراحان از طریق فراخوان عمومی و برگزاری مسابقات طراحی انتخاب می شوند. اما در مورد غرفه ایران چنین اتفاقی رخ نداد. این در حالی است که اغلب کشورها از دو سال پیش مشغول برگزاری مسابقات معماری برای انتخاب طرح برتر بوده اند.مثلا مسابقه طراحی غرفه فنلاند در می سال 2008 برگزار و طرح برنده از میان 104 طرح دیگر انتخاب شد و عملیات اجرایی ساخت غرفه در آوریل سال 2009 آغاز شد.

فروش تابلو فرش در غرفه ایران؛اکسپوی 2010 شانگهای

غرفه ایران، کاریکاتوری از معماری ایرانی؛ ترکیب نامأنوس و سَرِ هم بندی اَشکال تقلید شده از ستون های هخامنشی و گنبدهای مصنوعی
طرح "پل خواجوی اصفهان" به عنوان نماد گفتگو در شهر و ارتباط دو سویه شهری به تصویب نهایی رسید. طرحی که در آن از سبکها و موتیوهای سنتی ایران بصورتی التقاطی استفاده شده بود.ترکیب نامأنوس و در واقع نوعی سرِ هم بندی اَشکال تقلید شده از ستون های هخامنشی و گنبدهای مصنوعی، طرح دو سرباز هخامنشی در ورودی به عنوان نگهبانان سالن، تعبیه حوض آب به عنوان نماد شفافیت و یک محراب به عنوان نماد عبودیت و شیشه های رنگی به عنوان نمادی از عاطفه و عشق ایرانی در کنار ماکت هایی از بنا ها و المانهای مشهور مانند برج آزادی،برج میلاد و نیروگاه بوشهر و همچنین تصاویری ازپرسپولیس برای نشان دادن فرهنگ و تاریخ ایران، همگی بر آشفتگی فضای داخلی و عدم تناسب بین المان ها دلالت می کرد. این وضعیت اسفناک طراحی به گونه ای بود که سایت رسمی نمایشگاه در گزارشی اعلام کرد: "تاریخ ایران بسیار غنی و جالب است، ولیکن غرفه ایران، کسل کننده و خجالت آور بود". نگاه سطحی به معماری و توجه افراط گونه به فرم و غفلت از محتوا و کاربری و عدم بهره گیری از مصالح مناسب موجب شد که غرفه ایران بیشتر به یک قلعه نظامی شبیه باشد تا بنایی به نمایندگی از معماری شکوهمند ایرانی. شعار نمایشگاه شانگهای شهر بهتر،زندگی بهتر نامگذاری شده بود. بنابراین محیط زیست، معماری پایدار و کیفیت زندگی، با توجه به امکانات و فناوری های نوین در کنار پیوست فرهنگی، مهم ترین موضوعات مورد نظر سازمان دهندگان غرفه ها بود. از این گذشته، اغلب کشورها به طور وسیع به معرفی ملت خود، تنوع قومی فرهنگی، فرهنگ معاصرو ویژگی های سرزمین خود پرداخته بودند. متاسفانه پیام غرفه ایران در هر دو زمینه بسیار نارسا بود. درست است که ما ایرانیان به پل خواجو و تخت جمشید می بالیم، ولیکن کپی برداری فرمال از گذشته، هیچگاه موجب پیشرفت نخواهد شد.

نمای داخلی غرفه ایران در اکسپوی 2010 شانگهای

یکی از فاکتورهای اساسی در ساخت غرفه ها، نحوه برچیدن سریع و جمع آوری آن پس از پایان نمایشگاه بود. در این نمایشگاه، غرفه ها به سه گروه تقسیم می شدند. گروه اول ساختمان هایی که به روش سنتی ساخته شده اند. گروه دوم ساختمان هایی که جمع می شوند و مجددا در مکان دیگری برپا می شوند و گروه سوم ساختمان هایی که قطعات آن به چرخه طبیعت باز می گردند. گروه اول، ابتدایی ترین ساختمان ها بودند و هزینه تخریب آن ها و انتقال نخاله ها، علاوه بر کمترین امتیاز، بیشترین هزینه را هم در بر داشت. متاسفانه غرفه ایران در گروه اول جای می گرفت و این ساختمان چنان ساخته شده بود که گویی قرار است سالیان دراز در شانگهای بماند. این در حالی است که کشور فنلاند با توجه به مسائل زیست محیطی و استفاده از مواد و مصالح قابل بازیافت، از ماده ای مرکب از کاغذ و پلاستیک بازیافتی استفاده کرده بود. قطعات غرفه لهستان نیز موادی قابل بازیافت بود و این غرفه پس از برچیده شدن در یکی از شهرهای لهستان مجددا برپا شد. غرفه اسپانیا نیز که از بهترین و موفق ترین پاویون ها بود، نمای غرفه را با حصیر های بافته شده ی بومی طراحی کرده بود.

قالی ایرانی و حضور گردشگران خارجی؛اکسپوی 2010 شانگهای

100 میلیون بازدید کننده از اکسپوی شانگهای و فرصت هایی که از دست رفت

در این اکسپو برخی کشورها ارقام چند ده میلیون دلاری را در ساخت غرفه‌های خود به ثبت رسانده‌اند؛ از آن جمله آمریکا‌، امارات متحده عربی‌، عربستان‌(احتمالا غرفه عربستان سعودی در این نمایشگاه به‌عنوان گران‌قیمت‌ترین غرفه در بین کشورهای خاورمیانه بود)، روسیه و آلمان، که هر یک به ترتیب 61 میلیون ، 30 میلیون ‌،80 میلیون ، 40 میلیون و 30 میلیون دلار هزینه کرده‌اند. اما کل بودجه ای که ایران برای اکسپوی 2010 شانگهای در نظر گرفته بود 5 میلیون دلار(معادل پنج میلیارد تومان) بود که از این رقم تنها 2 میلیون دلار به طراحی واجرای غرفه اختصاص یافته و 3 میلیون دلار باقی مانده مربوط به هزینه های برگزاری بود .این در حالی است که بودجه مورد نظر با طرح و برنامه زمانی به هیچ عنوان هماهنگی ندارد. صرف هزینه ای که نتایج بسیار ضعیفی در بر داشت. شاید عده ای تصور کنند که یکی از مشکلات اصلی، کمبود بودجه ایران بوده است، در حالیکه اصلا چنین فاکتوری تضمین کننده موفقیت کشورها نیست، چنانکه کشورهایی چون صربستان، لتونی، کرواسی و برزیل با صرف هزینه اندک، در کنار خلاقیت و ایده های برجسته، غرفه های موفقی را برپا کرده بودند.

ورودی غرفه ایران در اکسپوی شانگهای

بخش مفاخر ایران؛ غرفه ایران در اکسپوی 2010 شانگهای

"اکسپوی شانگهای چین" در سال 2010 میزبان 242 کشور جهان بود که برگزاری آن‌ 6 ماه به طول انجامید. طبق برآوردهای صورت گرفته، حدود 100 میلیون نفر از اقصی نقاط جهان از این نمایشگاه بازدید کردند و ما نتوانستیم حضوری شایسته ی کشور جمهوری اسلامی ایران داشته باشیم.

غرفه ایران در اکسپوی 1967



نمایی از سالن ایران در اکسپو 1998 پرتغال



نمایی از سالن ایران در اکسپو 2000 آلمان

غرفه ایران در اکسپو 2005 ژاپن

خبرهای ناخوشایند از حضور ایران در اکسپوی 2015 میلان
شاید امروز، بحث حضور متفاوت در میلان، یکی از دغدغه های اصلی جامعه فرهنگی ایران باشد. سال گذشته، آگهی دو مرحله ای ارزیابی کیفی مهندسین مشاور برای مسابقه معماری طراحی پاویون جمهوری اسلامی ایران در نمایشگاه اکسپو 2015 میلان ایتالیا منتشر شد.این مسابقه با عنوان طراحی پاویون ایران در اکسپو 2015 با توجه به شعار اصلی اکسپو (تغدیه زمین،انرژی برای حیات) و شعار فرعی پاویون ایران (غذا و فرهنگ) برگزار می‌شود و کارفرمای آن شرکت سهامی نمایشگاه‌های بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران است. شرایط شرکت در مسابقه، عضویت رسمی در مهندسین مشاور( حداقل پایه 2 )در رشته معماری و شهرسازی با شرایط تعیین شده در مدارک و اسناد مسابقه بود و مهلت دریافت مستندات، تا روز شنبه مورخ 21 بهمن‌ماه و آخرین مهلت ارائه مستندات به دبیرخانه، روز یکشنبه مورخ 13 اسفندماه 91 اعلام شد. محدود کردن شرکت کنندگان به مهندسین مشاور رتبه یک و دو و ایجاد تبعیض با رتبه بندی صنفی موجب اعتراض دیگر معماران فعال در ایران شد. اینان معتقدند که ایجاد این محدودیت، استعدادهای جوان را از شرکت در طراحی و ارائه ایده برای اکسپو باز می دارد. این اعتراضات هیچگاه مورد توجه قرار نگرفت و در نهایت هشت شرکت به مرحله نهایی راه پیدا کردند و قرار است که از بین این هشت شرکت، دو شرکت در مسابقه طراحی رقابت کنند و برای طراحی پاوین انتخاب شوند.

غرفه اسپانیا؛ اکسپوی 2010 شانگهای. مجسمه ای بزرگ از یک کودک. عضلات صورت کودک متحرک بوده و به آرامی پلک و لبخند می‌زند و به بازدیدکنندگان خوش‌آمد می‌گوید. مقیاس بزرگ کودک (میگوئل) کنایه از اهمیت نسل نو اسپانیاست که شهروندانش معتقدند نباید آن را دست‌کم گرفت. در واقع توجه به کودکان و نسل آینده، هویت معاصر اسپانیاست.

غرفه امارات در اکسپوی 2010 شانگهای؛طراح انگلیسی این غرفه، شن زار و صحرا را دستمایه قرار داده. فرم این غرفه، منظر تپه های شنی امارات را نمایش می دهد.فضای داخلی این غرفه نیز براساس شهر پایدار مصدر طراحی شد.

یکی دیگر از محدودیت هایی که در مورد این فراخوان وجود دارد، تأکید بر حضور شرکای خارجی در طراحی و اجرای پروژه می باشد. برگزارکنندگان این فراخوان، دلیل این اقدام را ناآشنایی مشاوران ایرانی با کار در اروپا اعلام کرده اند. در حال حاضر نیز، مجریان فراخوان اعلام کرده اند که بودجه 120 میلیونی پروژه تامین نشده و به همین دلیل تا اطلاع ثانوی مسابقه طراحی برگزار نخواهد شد.

با توجه به فرصت باقیمانده تا اکسپوی 2015 میلان و تجربیات گذشته، و عملکرد فعلی مجری ایرانی اکسپو (عدم شایسته سالاری در انتخاب شرکت کنندگان مسابقه و بی توجهی به جامعه معماری- الزام حضور یک شرکت خارجی- عدم تأمین هزینه مسابقه و تعطیلی آن و...) می توان نتیجه گرفت که ما راهی طولانی و دشوار برای معرفی فرهنگ و هویت خود در جایگاهی شایسته و مقیاسی جهانی در پیش داریم.